لە شارۆچکەی جزیری ناوچی بۆتانی باکوور بەرنامەی یادکردنی شاعیری گەورەی کورد مەلای جزیری بەڕێوەچوو کە لە لایەن گۆڤاری بانگی حەق ڕێکخرابوو.

بەرنامەکە بە تەوەری "ئەستێرەکانی ئاسمانی عیرفان و ئەڤین: مەلای جزیری" لە شارۆچکەی جزیری پارێزگای شرنەخ بەڕێوەچوو.

بەرنامەکە بە بەشداری ژمارەیەکی زۆر مێوان لە ڕۆژهەڵات و باشووری کوردستان و پەرلەمانتارانی هودا پار شاهزادە دەمیر و سەرکان رامانلی بەڕێوەچوو.

بەرنامەکە بە خوێندنی قورئانی کەریم دەستیپێ کرد و دواتر محەمەد بەشداری ڤارۆل ناسراو بە مەلا مزگین وتاری سڵاودانەوەی پێشکەش کرد.

"لە کتێبی ئەو تاکانە تا ڕۆژی قیامەت فێری کوردایەتی دەبین، چونکە لە مەکتەبی ئیسلامدا پەروەردە بوون"

مەلا مزگین لەبارەی شاعیرەکانی کورد و مەلای جزیری وتی، "کاتێک تەماشایان دەکەین دوو شت دەبینین. یەکەمیان زمانی عەرەبییە، ئەو زمانەی خودا بۆ هەموو مرۆڤایەتی دروستی کردووە و زمانی قورئانە. ئەم زمانە فێربوون و پاراستن. بەڵام لە کاتێکدا فێری بوون، زمانی گەلی خۆیان لەبیر نەکرد. ئەم وڵاتە ١٤٠٠ ساڵە لەژێر دەسەڵاتی ئیسلامیدایە. کەچی دەبینین ئەم خەڵکە کوردی/کرمانجییان لەبیر نەکردووە. زمانەکانی تر، وەک ئینگلیزی، زاڵ بوون بەسەرماندا، چونکە ئەوروپییەکان داگیرکەرن. هەرچەندە زمان ئەستەمترین شتە کە لە کۆمەڵگەیەکدا بنبڕ بکرێت، بەڵام دەبینین کە خەڵکی ئەم وڵاتە هەرچەندە کوردن، بەڵام منداڵانی ئەم وڵاتە کوردییان لەبیر کردووە. بەڵام لە ماوەی ١٤٠٠ ساڵی دەسەڵاتی ئیسلامیدا نەک هەر زمانی کوردییان لەبیر نەکرد، بەڵکو پەرەیان بە زمانی خۆیان دا. لە ڕاستیدا بناغەی ئەو یاسا و ڕێسایانەیان دانا کە تا ڕۆژی قیامەت زمانی کوردی و تورکی و فارسی دەپارێزن. لە کتێبی ئەو تاکانە تا ڕۆژی قیامەت فێری کوردایەتی دەبین، چونکە لە مەکتەبی ئیسلامدا پەروەردە بوون. بۆیە چارەسەری مرۆڤایەتی لە ئایینی خودادایە. هەر کەسێک بەپێی داب و نەریتی خۆی هەڵدەسەنگێندرێت. شیعر مەجازە. ئەگەر شاعیرێک خوێندکاری قوتابخانەیەکی ئایینی بێت و تاکێکی زاهید و خواپەرست و خوداترس بێت و ببینیت شیعرەکانیان باسی ژن و پاژنەی پێ کردووە، تێدەگەیت کە ئەمە مەجازە. مەجاز و ڕاستی لە ڕێگەی ئاماژەکانەوە دەناسرێنەوە. ئەگەر هەوڵی لێکدانەوەی ڕاستی بدەیت، نامۆیەکی قووڵ سەرهەڵدەدات."

"ان شاء اللە، ئەم کەسایەتییە گەورانە لە ڕێگەی زیکرمان و ئیمان و دڵسۆزیمان و کەلتوورەکەمانەوە ڕێگاکەمان ڕۆشن دەکەنەوە"

دواتر سەرکان رامانلی پەرلەمانتاری باتمان و وتەبێژی هودا پار وتارێکی پێشکەش کرد.

ناوبراو وتی، "ئێمە زۆر دڵخۆشین کە ئەمڕۆ لەگەڵی مەلا داین و ان شاء اللە بۆ دەیان ساڵی داهاتوو سوودی لێ وەردەگرین. هەروەک سەیداکانمان هەروەها وتیان، سەرکردە و زانا و ڕۆشنبیرەکانمان، ئەم تاکە گەورانە کە ئەمڕۆ میوانی ئەوانین، بۆ چەندین سەدە خۆشەویستی و سۆز و حیکمەت و پەرستنیان پێمان ناساندووە و پەروەردەیان کردووە. چونکە شیعر و نووسین و بەرهەمەکانیان ئەوەندە سروشتین، ئێمە ئاگاداری زمانەکەمانین و قسەی پێدەکەین. هەرچەندە ئێمە لە پاراستنی زمانەکەماندا هێندە کۆشش نین، بەڵام ئەمڕۆ ئەوان بۆ ئێمە پایەی ڕێنوێنیین. ئەمڕۆ خۆمان لە دۆخێکی وادا دەبینینەوە کە چارەنووسمان بۆتە شەڕ و ململانێ و خوێنڕشتن. ئێمەش با گوێ لە دەنگی مەلای جزیری و کەسایەتییە گەورەکانمان بگرین و جامچی ئاوی ژیان بین. با جامچی شەربەتی خۆشەویستی و سۆز بین. با لە شەڕ و ململانێ دوور بکەوینەوە، و خۆمان لە خوێنڕشتن و کوشتن بەدوور بگرین. ان شاء اللە، ئەم کەسایەتییە گەورانە لە ڕێگەی زیکرمان و ئیمان و دڵسۆزیمان و کەلتوورەکەمانەوە ڕێگاکەمان ڕۆشن دەکەنەوە.

"ڕێگای دامەزراندنی ئاسایش و ئاشتی و پێشکەوتن و سەرکەوتن بە ئاژاوەگێڕی و شەڕ و ململانێ و ئینکاری و ئاسمیلەکردن بەدی نایەت"

دواتر نەسوح سەڤینیک یەکێک لە نووسەرانی گۆڤاری حەق وتارێکی پێشکەش کرد و وتی، "مەلای جزیری لە ڕێگەی شیعر و سروودەکانییەوە ئەم خۆشەویستییە بە هەموو سێبەرەکانیەوە پێشکەش دەکات. دەرگای نهێنی خۆشەویستی ئیلاهی بە کلیلی حیکمەت و مەعریفە دەکاتەوە. ئەو نەک هەر لە وشەکاندا وەستایە بەڵکو لە ماناشدا وەستایە. ڕێگای دامەزراندنی ئاسایش و ئاشتی و پێشکەوتن و سەرکەوتن بە ئاژاوەگێڕی و شەڕ و ململانێ و ئینکاری و ئاسمیلەکردن بەدی نایەت؛ ڕێگای دامەزراندنی ئەم ڕاستیانە تەنها لە ڕێگەی زانین و حیکمەت و پاراستنی میراتەکانمان و پاراستنی مێژوو و ڕەگەکانمان و پاراستنی بەها مرۆییەکانەوە دەکرێت. هەموومان وەک نەتەوەیەک دەبینین و شایەتحاڵی ئەوە دەبین کە هەرکاتێک لەم ڕاستییانە لاماندا، کارەسات و بەڵا بەسەرماندا دێت و لە ئەنجامدا ئازارێکی زۆر دەچێژین. ئێمە دەزانین کە چارەسەری ڕاستەقینە بە فەرمانێک کە لەسەر بناغەی برایەتی و ئاشتی بنیات نراوە، بناغەیەک کە لەسەر ماف و دادپەروەری بنیات نراوە و سیستەمێکی دادپەروەرانە کە مافەکانی مرۆڤ و یاسا مسۆگەر بکات، مومکینە. ئەمەش خۆشەویستی مەلای جزیری و یادی ئیبنی ئەسیر و حیکمەتی شێخ نورالله-مان بۆ دەردەخات."

دوای وتارەکانی سڵاودانەوە پانێلەکە بە بەڕێوبەرایەتی پرۆفسیۆر دکتۆر نورالله کورت بەڕێوەچوو.

"دیوانی مەلای جزیری لە سەرانسەری جیهاندا وەک بەرهەمێکی پێشەنگ لە ئەدەبیاتی کلاسیکی کوردیدا ناسراوە"

یەکەم وتار لە لایەن پرۆفسیۆر دکتۆر نەسیم سۆنمەز پێشکەش کرا.

ناوبراو وتی، "دیوانەکەی لە سەرانسەری جیهاندا وەک بەرهەمێکی پێشەنگ لە ئەدەبیاتی کلاسیکی کوردیدا ناسراوە. شیعرەکانی مەلای جزیری چەندین پەیامی حەقیقەت و یەکڕیزی و مرۆڤایەتییان دەگەیاند. هەنێک لە پەیامەکانی مەلا بریتین لە؛ دڵسۆزی: وەک لە فەرهەنگدا پێناسە کراوە، بە واتای هێشتنەوەی قسەی مرۆڤ دێت. باوەڕ بەخۆبوون: زۆرجار بە ڕەخنەگرتن بانگەشەی ئەوە دەکەین کە خەڵکی ڕۆژهەڵات دواکەوتوون لە کاتێکدا ڕۆژئاوا گەشە دەکات. نابێت خۆمان وەکو جێهێڵراو سەیری خۆمان بکەین. زانینی حەقیقەت: هەروەک مەلای جزیری وتی هەرگیز نابێت پێشێلی حەقیقەت بکەین، هەرچییەک بێت. ئەگەر کەسێک تاوانبار بێت، پێویستە ڕێگەی پێبدرێت بە ئازادی بەرگری لە خۆی بکات."

دواتر دکتۆر وەحید سندی لە باشووری کوردستانەکە وتارێک بە سەر ناوی "وحدة الوجود لە بەرهمەکانی مەلای جزیری" پێشکەش کرد.

دکتۆر سندی خۆشحاڵی خۆی دەربڕی کە ئەمڕۆ لێرە لە جزیر، لە کەناری ڕووباری دیجلەیە و یادی مەلای جزیری دەکات و وتی، "خۆشحاڵین بە هەڵگرتنی ڕۆحی مەلای جزیری. مەلای جزیری کاریگەری لەسەر زۆر کەس هەبوو، لەوانە شێخەکەمان، ئوستادەکەمان بەدیعوزەمان. هەمیشە دیوانەکەی مەلای جزیریی لە گیرفانی خۆیدا هەڵگرتبوو."

"ئەحمەدی خانی گڵەی لەوە هەبوو کە پشتیوانی لە زانایانی کورد ناکرێت"

پاشان پەروەردەکار و نووسەر جەودەت کارامان وتارێکی پێشکەش کرد.

کارامان ئاماژەی بەوەدا کە جزیر لە سەردەمی حەزرەتی نوحەوە تا سەردەمی حەزرەتی ئیبراهیم ناوەندی شارستانییەت بووە، ئاماژەی بەوەدا کە کەسایەتییەکانی وەک مەلای جزیری لەم شارستانییەتە سەریان هەڵداوە.

کارامان ڕایگەیاندووە کە مەلای جزیری پێشەنگێکی ئەدەبی کوردی و تەسەووف و شیعر بووە.

کارامان وتی، "ئەم میراتە لە شاعیرانی کورد وەک میر یعقوبێ زێرکی و بابا تاهیری عوریان بە میرات گرتووە و گەیاندی بە کامڵ. مەلای جزیری بە پاڵپشتی میر کارەکانی بەڕێوە دەبرد، لە لایەکی دیکەشەوە ئەحمەدی خانی گڵەی لەوە هەبوو کە پشتیوانی لە زانایانی کورد ناکرێت."

کارامان ڕایگەیاندووە کە هیچ زانیارییەکی یەکلاکەرەوە لەبارەی بەرواری لەدایکبوونی مەلای جزیری نیی و دەزانرێت کە لە شاری جزیر لەدایک بووە و ناوی مەلا ئەحمەد جزیری بووە.

ناوبراو ڕایگەیاندووە کە لە شیعرەکانیدا باسی لەوە کردووە کە ئەنامی هۆزی بۆتانە و نازناوی "مەلا" و "نیشان"ی بەکارهێناوە. باسی لەوەش کردووە کە خوێندنی لە ئامەد و مێردین و هەکاری و ئامێدی وەرگرتووە و لە ئامەد لە لای مەلا تەها دەرسی وەرگرتووە و دوای وەرگرتنی ئیجازەنامەی لە ئامەد و حەسکیف مامۆستایی کردووە.

کارامان ئاماژەی بەوەشکرد، دوای گەیشتن بە جزیر، وەک مامۆستا لە مەدرەسەی سوور خزمەتی کردووە، ئێستاش مەدرەسە بە ناوی ئەوەوە ناونراوە.

هەروەها ئاماژەی بەوەدا کە مەلا لە مەزهەبدا شافیعی و ئەشعەری بووە، سۆفی بووە بەڵام پەیوەندی بە شێخێکەوە نییە.(İLKHA)